شهادت حسین بن علی(ع)، شوکی عاطفی در میان مردم، به ویژه حلقه پیروان و دوست داران اهل بیت و شیعیان آن حضرت پدید آورد. همچنین عظمت شخصیت حسین بن علی(ع) و یارانش و پستی عمل جنایت کاران در چگونگی امام(ع)، بر ابعاد این مسأله می افزود. عزاداری از همان لحظه های نخستین پس از شهادت امام حسین(ع)، افزون بر بار عاطفی نیرومندی که داشت، با ویژگی های سیاسی و اجتماعی نیز همراه بود. در این جا، سیر تاریخی عزاداری امام حسین را پس از شهادت آن حضرت به اختصار بررسی می کنیم.

البته ذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که حتی دشمنان و قاتلان امام(ع) چون عمر سعد، تاریخ طبری، ج5، ص 452، مقتل الحسین، ابی مخنف، ترجمع علی کرمی، قم، دارالکتاب، ج1، 1377، ص 384.

لشکر کوفیان، بحار الانوار، ج45، ص 59-58

و اهل شام بحار الانوار، ج45، ص 174 - 175

نیز بر مظلومیت و فداکاری جانبازانه امام حسین(ع) گریسته اند.

تاریخ عزاداری شیعه پس از عاشورا، از اولین لحظه های شهادت امام حسین(ع) شروع می شود، هنگامی که ذوالجناح با زین واژگون و یال غرقه به خون از مقتل بازگشت. بحار الانوار، ج45، ص 52

پس از آن نیز در مواردی متعدد، حضرت زینب، زنان حرم امام(ع) و نیز دیگران به عزاداری پرداختند؛ مواردی چون عزاداری اهل بیت هنگام چپاول و آتش زدن خیمه ها بحار الانوار، ج45، ص 58

و وقت عبور از میان شهدا، مقتل الحسین، خوارزمی، تحقیق، شیخ محمد سماوی، قم، دارانوار الهدی، چ1،1418 ق، ج2، ص 45-44

عزاداری زنان بنی اسد هنگام رفتن شهدا، ارشاد، مفید، ج2، صص113114، ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی حنفی، قم، مکتبة المحمّدی، 1385 ق، چ8،ج1،ص 350

عزاداری اهل بیت در شام، لهوف، سید ابن طاووس، برگردان، میرابوطالبی، قم، دلیل، چ1، 1379 ش، ص 192.

عزاداری اهل بیت و اهل مدینه در هنگام ورود به مدینه لهوف، سید ابن طاووس، برگردان، میرابوطالبی، قم، دلیل، چ1، 1379 ش، ص 198

و عزاداری ام البنین در بقیع. مقاتل الطالبین، ابولافرج اصفهانی، تحقیق، سید احمد صفر، قم، شریف رضی، چ1، 1414ق، ص 85

به جز عزاداری های اهل بیت پس از شهادت امام حسین(ع) و اصحابش، شاهد عزاداری های دوست داران و شیعیان خاندان عترت به صورت فردی و جمعی هستیم که به آن ها اشاره می کنیم.

1. عبیدالله بن حر جعفی، که گفته شده پس از شهادت امام حسین(ع) از منزل خود در قصر بنی مقاتل به کربلا رفت و درآنجا گریست و قصده ی بلندی در رثای امام حسین(ع) سرود. الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج4،ص 237 238

2. او را نخستین زیارت کننده قبر امام(ع) دانسته اند. تاریخ النیاحة، سید صالح شهرستانی، تحقیق، نبیل رضا علوان، بیروت لبنان، دارالزهراء،ج1، 1419 ق، ج 2 - 1، ص 100 به نقل از مدینة الحسین(ع).

2. جابربن عبدالله انصاری، که بر اساس گفته لهوف در اربعین به کربلا رسیده است. لهوف، ص 197

3. توّابین که پس از شهادت امام حسین(ع) از یاری نکردن آن حضرت پشیمان گشته و توبه کردند و به قیام بر ضد دستگاه شام و جبران گذشته همت گماردند. آن ها بدین منظور، به کربلا رفتند و در آن جا به عزاداری پرداختند و آن جا برای خونخواهی امام(ع) هم قسم شدند. مقتل الحسین(ع)، خوارزمی، ج2، ص 218

4. عزاداری امامان معصوم، که در برخی از فصل های پیشین نیز ذکری از آن به میان آمد.

امام باقر (ع) به منظور عزاداری بر جدّشان، مجلس تشکیل می دادند و از کمیت خواستند تا اشعاری در این باره بخواند. بحار الانوار، ج36، ص 391

امام صادق(ع) نیز به تشکیل مجلس عزاداری می پرداختند. امالی صدوق، ص 118

وشیعیان را به عزاداری و مرثیه سرایی با حزن و اندوه و سوز امر می نمودند. کامل الزیارات، جعفربن قولویه، قم، صدوق، چ1، 1375، ص 105

و خود در مصیبت جدشان می گریستند. کامل الزیارات، جعفربن قولویه، قم، صدوق، چ1، 1375، ص 105

در همین زمینه، روایاتی از امام کاظم(ع) امالی صدوق، ص 111، ج 2

و امام رضا(ع) مقتل خوارزمی، ج2، ص 129

نقل شده است. بنابراین، آن چه از سیره اهل بیت بر می آید، تشکیل مجالس عزاداری و گرامی داشت عاشورا، به ویژه دهه محرم است. امالی صدوق، ص 116

به یقین شیعیان هم این امر را تا حد امکان در آن شرایط خفقان به انجام می رساندند و هرگاه شرایط مهایا می شد آشکارا به عزاداری می پرداختند.

این شرایط در زمان بنی امیّه به شدت سخت و دهشتناک بود. امویان می کوشیدند تا یاد حسین و اهل بیت(ع) از ذهن ها پاک شود. از این رو، به هیچ وجه اجازه عزاداری و رفت و آمد و زیارت قبر مطهر آن حضرت را نمی دادند. این موضوع پس از قیام زید ابن علی بن حسین(ع) در زمان هشام بن عبدالملک شدت یافت. آن شرایط خفقان بار، در گفت وگوی میان امام صادق(ع) و یکی از اصحابشان به نام مسمع کاملاً مشهود است. کامل الزیارات، ابن قولویه، تصحیح: عبدالحسین امینی، قم، کتابفروشی وجدانیف چ نجفی، 1356ق، ص 101

اما در زمان عباسیان، شرایط همواره در حال نوسان وتغییر بود و دائماً دچار قبض و بسط می شد. در زمان سفاح اولین خلیفه عبایس، شاهد فراهم شدن زمینه برای زیارت مرقد مطهر هستیم، ولی در زمان منصور، شاهد منع زائران و تخریب مرقد مطهریم که شاید یکی از علت های آن، قیام سادات حسینی باشد. پس از منصور و در زمان مهدی،مأمون، معتصم، واثق، منتصر و ناصرالدین بالله، شیعیان از جهت عزاداری و زیارت قبر امام حسین(ع) آزادی داشتند، ولی در زمان هارون و متوکّل، به شدت در آزار و اذیت قرار گرفتند و دستور تخریب قبر مطهر و منع زایران صادر شد. کامل الزیارات، ابن قولویه، تصحیح: عبدالحسین امینی، قم، کتابفروشی وجدانیف چ نجفی، 1356ق، ص 67

شدیدترین این آزارها و اذیت ها، در زمان متوکل بود که دستور کَشت زمین های اطراف قبر مطهر و زندانی کردن زایران را در سال 236 ه.ق صادرکرد. علی بن محمد بسامی، شاعر بغدادی، شعری سرود و در آن، بنی عباس و متوکل را هجو و مذمت کرد. وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج3، تحقیق: احسان عباس، بیروت لبنان، دارالفکر، 1970 م، ج3، ص 365

با این حال، کسانی از قرن اول هجری تا زمان آل بویه، به طور فردی و جمعی به کربلا رفته و در آن جا عزاداری می کردند، ولی پرشکوه ترین عزاداری شیعه در سوگ سیدالشهدا(ع)، در دوارن آل بویه که خود شیعه و دوست دار اهل بیت بودند، اتفاق افتاد. احمد معزالدوله، یکی از سه برادران بویه ای، پس از فتح بغداد در سال 334ه.ق در زمان مستکفی بالله، با توجه به روحیه تشیع خود، به آبادانی مزار امامان معصوم، به ویژه امام حسین(ع) پرداخت. او در محرم سال 352 دستور داد که بازارها تعطیل و خرید و فروش ممنوع شود و سقاخانه هایی در بازارها برای آب دادن به مردم دایر گردد. هم چنین زنان در حالی که برای امام حسین(ع) نوحه می خواندند و بر صورت لطمه می زدند، از خانه ها خارج شوند. مدینة الحسین(ع)، ص 106

این نخستین باری بود که چنین مراسمی در عزای امام حسین(ع) و زیر پرچم حکومتی برپا می گردید و سنت عزاداری دهه اول محرم، از آن زمان تا کنون به یادگار مانده است. پس از این دوران نیز عزاداری امام حسین(ع) همواره انجام می گرفت و با توجه به برخورد حاکمان، دچار قبض و بسط می گردید.

پس از دوران آل بویه، دوران تیموریان از این جهت بسیار پراهمیت است. و شاهد گسترش تدریجی تشیع، به ویژه در خراسان و ماوراء النهر (مرکز حکومت تیموریان) هستیم، به طوری که برخی از پژوهش گران، از تسنن دوازده امامی در این دوره نام برده اند تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، قم، انصاریان، چ1، 1375، ج2، ص 730

و نوشته اند در این زمان در ماوراءالنهر، همه ساله در سالروز قیام عاشورا، مراسمی برپامی شد. روضة الشهداء، ملا حسین کاشفی سبزواری، تحقیق: عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، ج1، ص 22

ملا حسین کاشفی، چهره شاخص این دوره و نگارنده کتاب روضة الشهداء است. برخی گفته اند در این دوره، گریه بر امام حسین(ع) در هرات، جانشین ذکر صوفیانه شده بود که نقشبندیه آن را ملغی کرده بودند. تشیع و تصوف، کامل مصطفی، ترجمه قراگزلو، تهران، امیرکبیر، صص 327

با روی کار آمدن صفویه و رسمیت یافتن مذهب شیعه و فزونی گرفتن شمار شیعیان، بر کمیت و گستره مراسم عزاداری افزوده شد و از آن پس نیز با توجه به شیعی بودن همه حاکمان ایرانی، همین روند با ابعاد وسیع تری ادامه یافت.

---------------------------------------------
پدید آورندگان :
- گروه تحقیق سروش بیداری غدیر خم
- علی آقاجانی