جامعه آن روز بر اثر جدایى از عترت، به ارتدادها و افكار انحرافى فراوانى دچار شده بود. به همین جهت بود كه امام سجاد علیه السلام نیز كه امامتش معاصر این زمان بود، بیشتر فعالیت خود را بر جنبه فكرى و فرهنگى نهاد، البته به روش دعـا و مـنـاجـات، زیـرا بـراى آن بـزرگـ وار تـشـكـیـل حـلقـه درس و بـیـان مـسـتـقـیـم مـسـایل امـكـان نـداشـت . نقطه اوج این مـسـایل فـكـرى و فـرهـنـگـى در جـامـعـه اسـلامـى تـقـریـبـا مصادف با دوران امـامـت امـام بـاقـر علیه السلام بـود.


چرا این همه تشتّت و اختلاف

در دوره امام باقر علیه السلام، عـوامـل مـتـعـددى از جمله ارتـقـا سـطح فكرى مردم و نیز گسترش پهنه كشور اسلامى در اثر فتوحات مکرر و در نتیجه ورود مسلمانانی جدید از ایران، روم، مصر، یونان و بلاد دیگر با تمدن و فرهنگ خاص، و افكار و آراى فلسفى و عقیدتى گوناگون، به میان جامعه مسلمین، سبب شد تا علاوه بر این که جریان فكرى و فرهنگى جامعه از رشد نسبتا وسـیـعـى بـرخـوردار شـود، زمینه ظهور و رشد گـروه هـاى مـخـتـلف و تـشتّت فكرى جامعه نیز فراهم شود. از جمله علل عمده این اختلافات می توان به موارد ذیل اشاره کرد:


الف- سـیـاسـت نادان نـگـه داشـتـن مـردم:

مـتاسـفـانـه بـعـد از رسـول خـدا صلى الله علیه و آله، سـردم داران امـت، بـر كنار زدن اهل بیت علیهم السلام كه هم سنگ و همراه با قرآن و مفسران واقعى آن بـودنـد، اجـتـمـاع كـردنـد و ایـن سـیـاسـت تـوسـط حـكـومـت بـنـى امـیـه بـه طـور كـامـل اجـرا شـد. عـلاوه بـر آن، صـحـابـه از بـیـان روایـات رسـول خـدا صلى الله علیه و آله مـنـع شـدنـد و در پی این سیاست، مردم در بى خبرى گسترده اى نسبت به اسـلام واقـع شـدنـد.

در چـنـیـن زمـانـى بـه طـور طـبـیـعـى افـرادى كـه تـعـدادى حـدیـث از رسـول خـدا صلى الله علیه و آله در حـافـظـه داشـتـنـد و آشـنـا بـه بـعـضـى احـكـام بـوده و تـوان بـافـتـن مـسـایل بـه هـم دیگر را دارا بودند، عالم و فقیه شمرده و معرفى مى شدند. سیاست حكومت هم در كنار بى خبر نگه داشتن و بریدن مردم از اهل بیت علیهم السلام، رجوع دادن آنان به سوى عالم نمایانى بود كـه در مـقـابـل اهـل بیت علیهم السلام تراشیده شده اند. كسانى كه علمشان در خدمت حكومت است و جز آن چه حكومت بـخواهد نمى گویند. این ها از جانب حكومت تایید و پشتیبانى و تبلیغ مى شوند تا خلا رهبرى عـلمـى در جـامـعـه را پـر كـنـند و مردم نبود اهل بیت علیهم السلام را متوجه نشوند. نتیجه طبیعى چنین جوّى و چنین رهـبـران فـكـریـى، بـه وجـود آمـدن اخـتـلاف و چندگانگى است، روى آوردن به راى، قیاس و استحسان در احكام و تفسیرهاى غلط آیات كتاب خدا و بدفهمیدن و بدفهماندن و... .

در زمان امام باقر علیه السلام و به وسیله عـمـربـن عـبـدالعـزیـز ایـن سـیـاسـت لغـو شـد و دستور جمع آورى و تدوین احادیث پیامبر صلى الله علیه و آله صادر گـردید. اما پس از جمع آورى احادیث، عالمان حدیث با انبوهى از روایات رو به رو گشتند. حال با توجه به آزادشدن تدوین حدیث ، عالمان به بلاد مختلف سفر مى كردند و این احادیث را مـى شـنـیـدنـد و مـى‌نـوشـتـنـد و پـخـش مـى كـردنـد و نـتـیـجـه طـبـیـعـى نقل این احادیث به وجود آمدن اختلاف در آموزه های دینی بود.

مـطـلب دیـگرى كه در همین زمینه اهمیت داشت، سخنان و اجتهادات صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله بود كه در كنار سـنـت قـرار داده شده و حجت گشته بود و توسط محدثان در زمره سخنان و سنت پیامبر صلى الله علیه و آله نـوشته و مـنـتـشـر مـى گـردیـد و سـبـب اخـتـلاف مـى شـد.

ب - عالمان به ظاهر مسلمانِ اهل کتاب:

بعضى از عالمان یهود و نصارا هم چون كعب الاحبار، وهب بن منبّه ، عبدالله بـن سـلاّم و غیر آن که به ظاهر اسلام آورده بودند، خـود را در جـامـعـه اسـلامـى وارد كـردنـد. آنـان بـه نـقـل اعتقادات خود با استفاده از كتب آسمانىِ تحریف شده پیشین پرداختند و از آن جا كه با توجه بـه كـنـار زدن اهل بیت علیهم السلام در جامعه خلا علمى وجود داشت ، از جانب مسلمانان پذیرفته شدند و چون بـراى رسـیـدن بـه مـقـاصـد خود حاضر بودند با حاكمان كنار بیایند، مورد پشتیبانى حكومت ها واقـع شـدنـد و بـازارشـان رواج گـرفـت و توانستند بسیارى از عقاید انحرافى خویش را به مسلمانان القا كنند و در پی آن، كتب تفسیر و حدیث پر از اسراییلیات شد.

ج - رواج عقاید توجیه‌گر دربار:

انتشار و رواج بسیارى از این گروه ها به مصلحت حكومت بود. رواج مـسـایلى مـانـنـد جـبـر و ارجـا، جـواز تـقـدم مـفـضـول بـر فـاضـل و امثال آن به مصلحت حكومت و توجیه گر آنان بود به همین جهت متفكرانى كه منادى آنان بـودنـد، از طـرف حـكـومـت تـایـیـد و پـشـتـیـبـانـى مـى شـدنـد و مـیـدان مـى یـافـتـنـد.

از سـوى دیـگـر، پـیدایش یا گسترش فعّالیت گروه هاى فكرى در جامعه اسلامى مانند خوارج ، مـرجـئه ، مـعـتـزله ، جـبـریـّه و فـرقـه هـاى جـدا شـده از شـیـعـه امـامـیـّه مثل كیسانیّه و زیدیّه با افكار منحرف و مسموم خود، بر آلودگى فضاى فكرى و فرهنگى جامعه مى افزود.

به تعبیر علاّمه طباطبایى، ایـن عـوامـل، دسـت بـه دسـت داده، مـردم و خـاصـّه شـیـعـه را مـانـنـد سیل به سوى مدینه و حضور امام پنجم سرازیر ساخت و امكاناتى در نشر حقایق اسلامى و مـعـارف اهـل بـیـت علیهم السلام بـراى آن حـضـرت بـه وجـود آمـد كـه بـراى هـیـچ یـك از پـیـشـوایـان گذشته اهل بیت علیهم السلام میسّر نشده بود.( شیعه در اسلام: 139)


ایستاده در برابر طوفان فتنه ها

امـام بـاقـر علیه السلام بـرغم حاكمیت جوّ اختناق بر جامعه اسلامى موفق شد جنبش علمى عظیمى به وجود آورد كـه عـلاوه بـر مـراكـز شـیـعـه نـشـین ، مناطق دور دستى هم چون خراسان را نیز تحت پوشش بگیرد.

عـمـده تـریـن محورهاى تلاش هاى علمى و فرهنگى امام باقر علیه السلام در آن شرایط حساس عبارت بود از:

1 ـ احیا دوباره حدیث : كه پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله سرنوشت اسفبارى پیدا كرده بود. و امام علیه السلام بـا تـلاشـى گـسـتـرده از یـك سو به احیا و نشر این منبع عظیم اسلامى پرداخت و از سوى دیگر با اسراییلیات و احادیث جعلى به مبارزه برخاست. به طوری که جابر ین یزید جعفى ، یكى از شاگردان آن حضرت مى گوید:

هـفـتـاد هـزار حـدیـث از امـام بـاقـر علیه السلام شـنـیـدم كـه هـمـه را از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل مى كرد.(صحیح مسلم: 1/102)

2 ـ تـبـیـیـن فقه ناب اسلامى: امام باقر علیه السلام با تكیه بر كتاب خدا و سنّت پیامبر صلى الله علیه و آله، فقه را كه در پى ممنوعیت و مهجوریت حدیث منزوى شده بود به صحنه زندگى بازگرداند و عـمـلا بـه مـبـارزه بـا عـالمـان دربـارى و تـخطیه روش آنان ـ كه متكى بر اجتهاد و راى بود ـ برخاست .

3- گسترش شاخه های گوناگون علوم: امـام بـاقـر علیه السلام عـلاوه بـر فـقـه بـه نـشـر سـایـر عـلوم از قـبـیـل كـلام، طـبّ، اخلاق و تفسیر قرآن پرداخت و بنا به نقلى خود آن حضرت كتابى در تفسیر نوشت .

علوم به یادگار مانده از آن حضرت به حدى فراوان و گسترده بود كه درباره آن حضرت گفته شد: از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهما السلام به اندازه آن چه كه از امام باقر علیه السلام در علوم مختلف از تفسیر، كلام ، فتوا، احكام و حلال و حرام بیان شده ظاهر نگشته است.

4- میراث ماندگار: مـحـور دیـگـر فـعـّالیـت هاى فرهنگى امام باقر علیه السلام تربیت گروه زیادى از افراد مستعد بود. در مـنـابـع رجالى تعداد راویان و فراگیران مكتب امام باقر علیه السلام ذكر شده است . شیخ طوسى شمار آنان را 465 نفر ذكر كرده است .

امام باقر علیه السلام ـ به رغم حاكمیّت جوّ استبداد و اختناق بر جامعه اسلامى و ضرورت تقیّه ـ موفق شد جـنـبش علمى دامنه دارى را به وجود آورد که زمینه ها و مقدمات تاسیس دانش گاه بـزرگ اسـلامـى را ـ كـه در دوران امـامت فرزند گرامى اش امام صادق علیه السلام به اوج عظمت رسید ـ پى ریزى كند.

منابع:

تاریخ زندگانى ائمه عـلیـهم السـلام ، امام محمد باقر عـلیـه السـلام، احمد حیدرى.

زلال معرفت، پژوهشى در زندگانى امام محمد باقر علیه السلام، محمد باقر طاهرى.

تاریخ اسلام در عصر امامت امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام، پژوهشکده تحقیقات اسلامی.

منبع: تبیان