ماجرای تاریخی فدک از جمله مسائلی است که همزمان با رحلت پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله و از روزهای نخستین تاریخ اسلام تا کنون مطرح بوده است، مسأله ای که فراموش ناشدنی است و باید آن را یکی از دردناک ترین فرازهای تاریخ اسلام بر شمرد.

طرح آن مانند سایر مسائل تاریخی از بار ارزشی و معنوی و اعتقادی برخوردار است که می تواند پرده از روی حوادث بر افکند و برای آیندگان عبرت آموز باشد.

موقعّیت جغرافیایی و سابقه تاریخی فدک
فدک از جمله آبادی های حجاز و حوالی خیبر است که با مدینه طیّبه دو یا سه روز طی مسافت فاصله دارد که حدوداً 130 کیلومتر می باشد. سرزمینی بوده آباد و به لحاظ داشتن آب کافی، از نخلستان¬های فراوان و محصول برخوردار بوده است.(2) بطوریکه سیّد بن طاووس در کشف المحجّه در آمد فدک را بالغ بر هفتاد هزار دینار تخمین زده است. (3)

فتح خیبر و فدک
در سال هفتم هجری، سپاه اسلام به مدد دلاوری های امیر مؤمنان علیه السلام موفق شد قلعه های خیبر را که دژهای استوار یهودیان بود فتح کند.(4) ابن ابی الحدید از سیره ابن اسحاق چنین نقل می کند: همین که خیبر فتح شد، رعب و و حشت یهودیان فدک را فرا گرفت، لذا نمایندگان خود را نزد پیامبر فرستادند و در خواست کردند برنیمی از فدک با آنان مصالحه کند. نمایندگان یهود به خدمت پیامبر رسیدند و موضوع را عنوان کردند. آن حضرت نیز پیشنهاد آنان را پذیرفت. از این رو فدک ملک ویژه رسول الله شد، زیرا بدون جنگ به تصرف در آمد.(5)

مفسران شیعه و سنّی نیز به چگونگی تصرف فدک اشاره کرده اند و آن را از زمین هایی بر شمرده اند که بدون سلاح و سپاه فتح شده و آحاد مسلمین در آن نقشی نداشته اند و بنا به نصّ قرآنی، متعلّق به پیامبر خواهد بود. خداوند در آیات 6 و7 سوره حشر می فرماید:

آنچه را خدا از آنها (یهود) به رسول خود باز گرداند، چیزی است که شما برای به دست آوردن آن نه اسبی تاختید نه شتری، ولی خداوند رسولان خود را بر هرکس بخواهد مسلّط می سازد و خدا بر همه چیز توانا است. آنچه را خدا از اهل این آبادی باز گرداند «فی» (6) از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است تا این اموال میان ثروتمندان شما دست به دست نشود...»

چون اگر در اختیار افراد نالایق قرار گیرد سرگذشت آن اموال نیز مانند فدک نیز بدانجا منتهی می شود که مثلا معاویه آن را سه قسم کند، یک ثلث به مروان حکم بدهد، ثلث دیگر به عمرو بن عثمان بن عفان و باقی مانده را به یزید بن معاویه! 51 روز تمام آن در اختیار مروان حکم، دشمن اهل بیت قرار گیرد و همینطور دست به دست خلفا بگردد و نه تنها به بیت المال و مستضعفان نرسد بلکه در مقاصد شخصی و عیش و نوش حاکمان و حواشی آنها مانند بقیه بیت المال صرف شود، چنانکه تحوّلات تاریخی فدک این را نشان می دهد.

این مصارفش به بیان آیه، عبارتند از: راه خدا و ترویج و تقویت دین و اهداف مقدس رسالت نبوی، خویشاوندان پیامبر و ایتام و مستمندان و در راه ماندگان و به طور کلّی در جهت مصلحت دین و مسلمین.

واگذاری فدک به فاطمه(علیها السلام)
چنانچه در روایات بی شماری از طریق شیعه و سنی آمده است، رسول خدا صلی الله علیه وآله در زمان حیات خود فدک را به فاطمه زهرا علیها السلام واگذار کردند و این سه سال قبل از رحلت پیامبر بود.
سیوطی در درّالمنثور از قول ابن عباس آودره: «چون آیه شریفه(وَآتِ ذَاالقُربی حَقَّه) نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را ملک فاطمه علیها السلام قرار داد».

هیثمی در مجمع الزوائد و ذهبی در میزان الاعتدال، متّقی در کنز العمال و برخی دیگر از محدّثان عامّه نیز عین این مطلب را نقل کرده اند. (7)

کوتاه سخن اینکه: فدک ملک پیامبر گرامی بوده و در زمان حیات خود به امر خداوند آن را به فاطمه زهرا علیها السلام داده است. زیرا اولاً: هرگاه فدک در دست زهرا و علی علیه السلام بود، آن را جز برای دین و مسلمین و مصالح جامعه اسلامی نمی خواستند و همان راه و روش پیامبر را که مطابق دستور قرآن بود می پیمودند. ثانیاً: خلافت آینده اسلام که می بایست در دودمان اهل بیت استمرار می یافت، به بنیه مالی و پشتوانه اقتصادی نیاز داشت و فدک به عنوان یک منبع در آمد، بخشی از این بودجه را تأمین می کرد و رمز اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به فاطمه علیها السلام دادند و مستقیماً به علی علیه السلام نسپرند، شاید این باشد که فاطمه علیها السلام دختر پیامبر بود و مردم نسبت به او احترامی ویژه داشتند و ذی القربا مستقیم رسول الله بود و دادن فدک به حضرتش دستور خداوند در آیه کریمه بود و بدیهی است که فاطمه زهرا علیها السلام نیز با فدک همانگونه عمل می کرد که پیامبر می خواست و آن را در جهت خلافت امیرمؤمنان و مصلحت مسلمانان قرار می داد.
این در حالی است که گروهی از اهل نفاق و دنیا طلبان، از قبل با خلافت امیر مؤمنان سرستیز داشتند و اگر فدک به طور مستقیم در اختیار آن حضرت قرار می گرفت، عکس العمل هایی نشان می دادند.

در هر حال، وجود فدک در میان اهل بیت، خواه در دست علی علیه السلام یا زهرا علیها السلام تفاوتی نداشت. چرا که پیامبر می دانست که هردوی آنها در جت تحقق اهداف اهی صرف خواهند کرد. اقدام دستگاه حاکمه نیز در غصب فدک با هدف تهی دست نمودن خاندان پیامبر از بنیه مالی بود. چرا که بیم آن داشتند که با پشتوانه آن امیر مؤمنان در جهت بر اندازی دستگاه حاکمه استفاده کند.


--------------------------------------
منابع:
1- بخشی از زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام در دوز غدیر
2- نکته: سید محمد باقر نجفی، مدینه شناسی، ج2، ص489
3- به روایت محدّث قمی در بیت الاحزان، ص 82
4- معجم البلدان، ماده فدک.
5- شرح ابن ابی الحدید، ج4، ص108
6- بنا به آیه 41 سوره انفال آنچه در جنگ و جهاد به غنیمت مسلمانان در می آید تنها 5/1 آن مخصوص خدا و رسول و خویشاوندان او و ایتام و مستمندان و در راه ماندگان میباشد، که به آن خمس می گویند. و اموالی بدون جنگ و جهاد به دست آید، فقط به خدا و رسول تعّق دارد و سایر مسلمانان در آن حقّی ندادند، که به آن فیء می گویند.
7- نکته: سوگنامه فدک، ص 134 و135

منبع: www.kanoon-ansar.ir